Patates Mucizesi
İnsan beslenmesinde önemli bir besin kaynağı olan patatesin anavatanı Güney Amerika’daki And dağlarının yüksek yaylalarıdır.
İnsan beslenmesinde önemli bir besin kaynağı olan patatesin anavatanı Güney Amerika’daki And dağlarının yüksek yaylalarıdır. Amerika kıtasının keşfinden sonra dünyanın diğer bölgelerine yayılmaya başlamıştır. Önce Kuzey Amerika ve yaklaşık dört asır önce İspanyol denizciler tarafından Avrupa’ya getirilmiştir. Avrupa’da önce “Solanum tuberosum ssp. andigena” ve daha sonra ise “Solanum tuberosum ssp. tuberosum” alt türü yetiştirilmeye başlanmıştır. İkincisi giderek yayılmış ve geniş alanlarda yetiştirilmeye başlanmıştır. Bugün tarımı yapılan verimli patates çeşitleri Tuberosum alt türünün kendi arasında yine bu alt türün yabani türlerle yapılmış çeşitli melezlemelerinden elde edilmiştir (Çaylak, 2002; Yavuz, 2011).
Patates (Solanum tuberosum L.), dünyada mısır, çeltik ve buğdaydan sonra en fazla üretimi yapılan dördüncü bitki konumundadır. Yumrularında ortalama %15-25 kuru madde içeren patates, özellikle karbonhidratlar (nişasta), protein, vitaminler (C, B1, B3, B6, K, folate, pantothenik asit) ve mineraller (K, Mn, Mg, Fe, Cu, P) açısından oldukça zengin olup; birçok farklı kullanım sekliyle en önemli bitkisel gıda kaynaklarından birisidir. Kabukları ile birlikte haşlanmış 100 g patates, yetişkin bir insanın günlük C ve B6 vitamini ihtiyaçlarının %16’sını, potasyum ihtiyacının %15’ini, mangan ihtiyacının %11’ini, protein ihtiyacının %5’ini karşılamaktadır. Bütün bunların yanında sadece 93 kalori (389 kJ) enerji vermesi ve çok çabuk doygunluk hissi oluşturması nedeniyle sanılanın aksine besleyici bir diyet yiyeceğidir (Anonim, 2009; Günel ve ark., 2010).
Tek yıllık bir kültür bitkisi olan patates, çeşitli iklim bölgelerine kolaylıkla uyum sağlayabildiği için, dünyanın hemen her yerinde başarıyla yetiştirilmiş ve besin kaynağı olarak değişik şekillerde kullanılarak tüketimi hızlı bir şekilde artmıştır. Yumrularında; nişasta halinde karbonhidrat, protein, vitaminler ve Fe gibi önemli besin maddelerini içeren patates, insanlar tarafından doğrudan mutfaklarda tüketildiği gibi, işlenerek değişik şekillerde (cips, parmak patates vs.) tüketilmektedir. Ayrıca, ekmek ununa belirli oranında (%2.5-3.0) patates unu karıştırıldığında, ekmeklerin lezzetini artırmakta ve bayatlamayı geciktirmektedir. Yüksek oranda nişasta içeren çeşitler endüstride hammadde (un, nişasta, alkol, v.s.) olarak ve bir kısmı da hayvan yemi (ıskartalar) olarak değerlendirilmektedir. Patates nişastası, salam ve sosis yapımında oldukça yaygın kullanılmaktadır. Özellikle; geri kalmış, yetersiz ve dengesiz beslenen ülkelerde patates, değerli bir besin kaynağı olarak önem kazanmaktadır. Patates; beslenme değerinin yüksek ve kullanım alanlarının geniş olması nedeniyle, geri kalmış ve yetersiz beslenen ülkelerde, giderek büyüyen açlık sorununa cevap verebilecek en önemli gıda maddelerinin başında gelmektedir (Arıoğlu,2002; Arıoğlu, 2006).
Milyonlarca insanın açlık ve yetersiz beslenme sorunlarıyla karşı karşıya olduğu dünyada, bu sorunların çözümüne katkı sağlayabilecek ürünlerin başında patatesin geldiğini düşünen Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO), bu konuda bir farkındalık yaratmak amacıyla 2008 yılını “Dünya Patates Yılı” ilan etmiştir. “Gizli hazine” sloganı ile uygulamaya sokulan Dünya Patates Yılı etkinlikleri çerçevesinde, özellikle az gelişmiş ülkelerde patates tarımının yaygınlaştırılması amacıyla birçok proje uygulamaya sokulmuştur (Günel ve ark., 2010).
Patates içerdiği, besin maddeleriyle sağlık açısından birçok fayda sağlamaktadır, özellikle cilt sağlığı için çok yaygın olarak kullanılır. Cilt bakım ürünleri ve maskelerinde bol miktarda patates kullanılır, bunun en büyük sebebi patatesin bol miktarda C vitamini içermesidir. Bunun dışında patates, saç ve sindirim sistemi sağlığına önemli derecede katkıda bulunmaktadır. Patates harika bir enerji deposudur. Kötü kolesterol seviyesini dengeler. Düzenli olarak patates tüketimi stres sorunlarıyla daha etkili mücadele etmeye yardımcı olabilir (Anonim, 2016 a).
Patates ılıman serin iklim bölgelerinin bir bitkisi olmasına rağmen, farklı iklim bölgelerine de kolaylıkla adapte olabilmektedir. Ayrıca, birim alandan elde edilen net getirisi, alternatif ürünlere göre daha yüksektir. Bu nedenle, dünyanın hemen her ülkesinde az ya da çok patates üretimi yapılmaktadır. 2004 yılı değerlerine göre; dünya patates üretimi 327.6 milyon ton olup, bunun %75.7’si 19 ülke tarafından karşılanmaktadır. Dünyada kişi başına gıda amaçlı patates tüketimi 33.4 kg olarak hesaplanmıştır. Dünya patates üretiminin % 50’den fazlasını gerçekleştiren Asya ülkelerinde kişi başına ortalama tüketim 24 kg iken Avrupa ülkelerinde 88, K. Amerika ‘da ise 60 kg ‘dır. Aynı dönemde ülkemizdeki kişi başına patates tüketimi ise 43.2 kg olarak gerçekleşmiştir (FAO,2008; Arıoğlu, 2006). Türkiye 2014 yılı dünya patates üretiminde %1’lik payıyla, 4822000 tonla bir önceki yıla göre 6 basamak yükselerek 13. sıradadır (Anonim, 2015).
Patates, kullanma şekline ve gelişme sürelerine göre 2 şekilde sınıflandırılır
(Bayraktar, 1981; Yavuz, 2011).
Kullanma şekillerine göre:
-Yemeklik çeşitler,
-Sanayide kullanılan çeşitler,
-Hayvan yemi olarak kullanılan çeşitler.
Yetişme sürelerine göre:
-Erkenci çeşitler (65-80 gün)
-Orta-erkenci çeşitler (90-120 gün)
-Geççi çeşitler (120-150 gün).
Patates yumrularının kabuk rengi açık sarı, sarı, kahverengi, mor, kırmızı veya mavi olabilir. Rengin oluşumuna çeşit özelliği, toprak yapısı ve sıcaklığının etkisi vardır. Et rengi ise beyaz, krem, açık sarı, sarı ve koyu sarı olabilir. Kırmızı ve mor renkli olan patates çeşitleri de vardır (Yavuz, 2011).
Tatlı patates (Ipomoea batatas), Convolvulaceae familyasından yumruları yenen, nişastalı ve tatlı bir bitki türüdür. Bildiğimiz patatesle hiçbir alakası olmayan, tamamen farklı bir sebzedir. Tatlı patatesin yaprakları ve filizleri yenirken, patatesin yumruları dışındaki bölümleri yenmez ve de zehirlidir. Tatlı patatesin anavatanı Orta Amerika ile Güney Amerika'nın kuzey-batı bölümleridir. Sıcak ülkelerde yetişen tatlı patatesin dünyadaki başlıca üreticileri Çin, Endonezya, Hindistan, Vietnam, Nijerya, Uganda ve Amerika'dır. Türkiye'de ise İskenderun, Hatay ve Niksar'da yetiştirilmektedir. Tatlı patatesin kabuk ve iç kısmı çeşitli renklerde olan pek çok türü vardır. Tatlı patatesin içindeki etli kısmının rengi beyaz, sarı, turuncu veya mor, kabuk kısmının rengi ise beyaz, sarı, mor, kırmızı veya kahverengi olanları vardır. En yüksek beta karoten içeren içi turuncu renkli olan türdeki tatlı patateslerdir. Türkiye'de yetiştirilen tatlı patateslerin çoğunun içleri beyaz ve sarımsı renklidir. Doğal olarak şekerli bir sebze tatlı patatesin özellikle çocuklar tarafından çok sevilen balkabağı ve patates arası bir tadı vardır. Dünya mutfaklarında yaygın olarak kullanılan tatlı patates ile yapılan pek çok farklı yemek çeşidi vardır. Kızartma, haşlama, fırında, közleme olabilir, püresi, garnitürü, çorbası, salatası ve pek çok yemeği yapılabilir. İyice yıkanmış kabukları yenebilir. Tatlı patates buharda pişirilince veya haşlanınca vitaminini kaybetmemektedir. Büyümede en önemli vitaminlerden olan zengin A vitamini içeriği, kolay sindirilmesi ve düşük alerji riski özelliğiyle tatlı patates bebek beslenmesinde önerilen ilk ve en önemli besinlerden birisidir. Tatlı patates vücutta A vitamini üretimine yardımcı olan beta-karoten bakımından zengindir. A vitamini, C vitamini, yoğun olarak B6 vitamini ile diğer B kompleks vitaminlerini içerir. Ayrıca bakır, manganez, lif, fosfor ve potasyum içerir. İç kısmının rengi sarı veya turuncu olan bir tatlı patates çeşidinin 100 gramı kişinin ortalama günlük A vitamini ihtiyacının birkaç katını, C vitamini ihtiyacının ise yaklaşık yarısını karşılamaktadır. Sahip olduğu bu zengin ve dengeli besin içeriği nedeniyle az gelişmiş ülkelerdeki yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarını azaltmak için tatlı patatesin üretim ve tüketiminin artırılması yönünde projeler geliştirilmektedir. Tatlı patates, şeker hastaları için yararlıdır. Kan şekerini düzenleyici etkisi vardır. Düşük glisemik indeks değerine sahip olan tatlı patates yendiği zaman kan şekerini yavaş yavaş yükseltir ve uzun süre aynı seviyede kalmasını sağlayarak açlık hissi duyulmasını engeller. Tatlı patates tüketimi karaciğer, cilt ve prostat kanseri riskini azaltır. Kalp krizi riskini düşürücü etkisi vardır. Bağışıklık sistemini güçlendirir, kanser ve yaşlanma etkilerine karşı mücadele eder. Göz ve karaciğer hastalıklarına karşı son derece yararlıdır. Zengin lif ve magnezyum içeriği ile sindirim sistemi için mükemmel bir besindir. Kolesterolü düşürür, bağırsakların sağlıklı çalışmasına katkıda bulunur ve uzun süre tokluk hissi vererek zayıflamaya yardım eder. Demir eksikliği, astım, romatizma ve cilt sorunlarının tedavisinde etkilidir (Anonim, 2016b).
