Kayıp Bitki Silphium

Silphium’un Bronz Çağın’dan itibaren Libya’dan ithal edildiği ve Girit’te de olduğu düşünülmektedir.

Ferula ailesiinden ,  Genus Umbelliferae. 

Latince  sirce, laser, laserpitium, or lasarpicium’dur. 

Grekçe σιλϕιον (silphion), bazı  kaynaklarda  opos ve kaulos isimlerinin de kullanıldığı görülmektedir. Kaulos, dal;  silphion ise reçinedir. 

Silphium’un Bronz Çağın’dan itibaren Libya’dan ithal edildiği ve Girit’te de olduğu düşünülmektedir. Sir Arthur Evans, Girit’teki Knossos’ta bulunan M.Ö.2000’lere ait yazıtlarda silphiumun geçtiğini bildirmektedir. Theralılar’a göre “silphium bitkisi”, Kyrene’nin kuruluşundan 7 yıl önce görülmüştür (M.Ö.638’de) ve bunun, Libya’daki ilk “Theralı uygulama” olduğu düşünülmektedir.  

 

M.Ö.6. yüzyılda, Solon’un şiirlerinde konu edilmiştir. Ünlü tarihçi Herodotos (M.Ö.484-430/420) Historia (Tarih) isimli eserinde,  Libyalılar’ı anlatırken “Bunların komşuları Giligam’lılardır … yalı boyunda Menelaos Limanı ve Aziris vardır, Kyreneliler orada da oturmuşlardır. Silphium tarlaları buradan başlar ve Platea Adası’ndan Syrtis’e kadar uzanır” ve yine başka bir kısımda: “Gen orada Silphium tarlalarında gelincik bulunur…” demektedir. 

Kyrene’deki silphium ticaretini gösteren en güzel eserlerden biri, “Arkesilaos kasesi”dir (M.Ö.560-550). Kasenin içinde Kral Arkesilaos II oturuken, karşısında işçiler ise çuvallara doldurdukları silphium bitkilerini tartmakta ya da bir kenara istiflerken görülmektedir.   

Grekler, bu bitkinin Apollon’un bir hediyesi olduğuna inanmışlardır. Mısırlılar ve Romalılar ise, bu bitkiyi aşk ve seksüellikle ilişkilendirmişlerdir. Mısır’da “Ib” olarak bilinen sembol kalp ile ilişkilidir ve silphium bitkisinin tohumlarının kalp biçiminde olduğu görülmektedir. 

Başta Hellas ve Roma olmak üzere, bütün Akdeniz kıyılarında sıklıkla kullanılan bir bitki olmuştur. Tarımı yapılmamış; M.S.1. yüzyılda soyu tükenmiştir. Plinius, silphium’un değerinin gümüşle ölçüldüğünü belirtmektedir. Soyu tükendikten sonra Asia’da alternatifi olarak,  diğer bir aromatik bitki “Asafoetida” kullanılmıştır.

Hippokrates (M.Ö.460-370), silphiumun İonia ve Peloponnessos’ta çok sefer yetiştirilmeye çalışıldığından fakat bunun mümkün olmadığından söz etmektedir. Botaniğin babası Theophrastos (M.Ö.371-287) Historia Plantarum’da, Plinius (M.S.23-79) Naturalis Historia’da bu bitkiden söz etmişler ve silphiumu ferula, thapsia, and narthex’ten özellikle ayırmışlardır. Strabon, Theoprastos ve Plinius,  yarı çöl olan Kuzey Afrika kıyılarında Kyrene’de bu bitkinin yetiştiğinden söz ederler.  

Kyrene ekonomisi açısından çok önemli olan silphiumun yaygın biçimde ticaretinin yapıldığı bilinmektedir. Özellikle antik Kyrene kenti sikkelerinde sıklıkla betimlendiği ve kentin simgesi olarak kullanıldığı dikkati çekmektedir. Koyunları ve keçileri beslemekte sıklıkla kullanıldığından söz edilmektedir. Plinius, bilinen son silphium bitkisinin İmparator Nero’ya hediye edildiğini bildirmektedir. 

Cato (M.Ö.95- M.S.46) ve Columella (M.S.4-70), ziraatte bu bitkinin kullanımından söz etmektedirler.  Romalı tarihçi Arrianus ( M.S.86/89 - 146/160), Büyük Alenksandros’un M.Ö. geç 4. yüzyılda Asia’ya olan seferi sırasında, Afganistan’da Hindu Kush Dağları’ndan, bu bitkiden haberdar olduğunu bildirmektedir.  Apicius  (M.S.1. yüzyıl) tarafından, yemeklerde kullanıldığını anlatırken, kitabında 96 kez silphion ya da laserpicium isminin geçtiği görülmektedir. 

Plinius, Dioscorides, Galenus silphionun tıpta kullanımından söz etmişlerdir. Menstruasyon döngüsünde ve doğum kontrolünde kullanıldığı bilinmektedir. Bitkinin kalp biçimli tohumları ve rahime benzeyen biçimi de konu ile ilişkili olarak dikkat çekicidir. Plinius’a göre, silphiumdan elde edilen laser adı verilen su kadınlarda, menstrual döngüyü arttırmak için bir şarabın içinde,  yumuşak bir yün ile birlikte verilir.  Balmumu ile karıştırılıp, ayak nasırlarında kullanılır. Nohut ile suda karıştırılıp diüretik olarak kullanılır. 

Plinius’un laser başlığı altında, sağlık için daha birçok kullanımı anlatılmaktadır.  Pergamonlu (Bergamalı) Galenus (M.S.130-210) ve Anazarboslu (Adana) Dioscorides (M.S.40-90) silphium’dan söz etmişlerdir.   

Ayrıca yine Kyrene’de parfüm üretiminde kullanıldığı, Mısırlılar’ın bu Libya parfümünü çeşitli törenlerinde kullandığı bildirilmektedir. 

 

Summary

 

Silphium was an important plant/specie in history. Egyptians and Minoans had specific glyphs to represent the silphium plant. Silphium plant grown along the Libyan coasts. In the final decade of the 6th century BC. The colony started to manufacture its own coin using as standard the coins of Athens, Sparta and Corinth. Between the fifth and the fourth centuries BC, the silphium plant was the emblem of the city. The Greeks considered silphium as a gift from the god Apollon. Early Greek and Roman physicians, such as Hippocrates, Galenus and Dioscorides knew about the “juice of Cyrenaica”.  Silphium plant was used in medicine, perfume and food in ancient times. 

 

Kaynaklar 

 

Plinius, Pliny the Elder, The Natural History  John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed , Perseus Digital Library.  http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+22.49&redirect=true

Herodot Tarihi, Türkçesi: Müntekim Ökmen-Azra Erhat, İstanbul, 1983.

Herodotus, The Histories , A. D. Godley, Ed., Cambridge. Harvard University Press. 1920. Perseus Digital Library, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126

Hippocrates, De morbo sacro  Charles Darwin Adams, Ed., Perseus Digital Library

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hp.%20Morb.%20Sacr.

Theophrastus,  Enquiry into Plants, Volume I: Books 1-5, Loeb Classical Library .

https://www.loebclassics.com/view/LCL070/1916/volume.xml

 

Asciutti V., The Silphium Plant: Analysis of Ancient Sources, Durham, 2004.

Chalmers l. Gemmill, M.D., “Medical Numismatic Notes, VIII: Coins of Cyrene', Bull. Hist. Medicine, 40, 4,  1966,295-313. 

Cretu D., “The Silphium Plant and Cyrene Perfume”, 2011, 55-66.  

Dalby A., Food in The Ancient World from A to Z, London , 2003. 

Dalby, A.,Dangerous Tastes: The Story of Spices, University of California Press, 2002. 

Evans, A., The Palace of Minos at Knossos, I, London 1921.

Koerper H. -  Kolls A.L. , “The Silphium Motif Adorning Ancient Libyan Coinage: Marketing a Medicinal Plant”, Economic Botany, Vol. 53, No. 2, 1999, 133-143. 

Laurence Totelin,  Hippocratic Recipes: Oral and Written Transmission of Pharmacological Knowledge in Fifth and Fourth Century Greece: 34 (Studies in Ancient Medicine), Brill,  2008. 

Legumes in Ancient Greece and Rome Food, Medicine, or Poison?, Hesperia, 68.3, 1999. 

Mansel A.M., Ege ve Yunan Tarihi,  TTK, 1988. 

Riddle, J. M., Estes J. W. ; Russell J. C,"Birth Control in the Ancient World",  Archaeology, 1994,  47, 2, 29-35.

Şahin M. , “Kyrene  Sikkeleri üzerinde Betimlenen Silphion Bitkisi Işığında Antik Çağda Doğum Kontrolü”, TUBA-AR II, Ankara, 1999. 

Tatman, J. L. ,"Silphium, Silver and Strife: A History of Kyrenaika and Its Coinage",  Celator, 2000,  14, 10:  6-24.