Doğa, Aşk, Tutku: Sarmaşık

Sarılıcı ve tırmanıcı bitki olarak sınıflanan, boyu 30 m.’ye ulaşabilen, Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya’da doğal olarak yetişmektedir; çok sayıda türü bulunmaktadır.

Alem: Plantae, Şube: Angiosperms, Sınıf: Eudicots, Takım: Asterids, 

Alt takım: Apiales, Familya: Araliaceae, Alt familya: Aralioideae, Cins: Hedera L.

Grekçe: Κισσός (kissos) ya da Κιττός (kittos)  ;  Latince: Hedera. 

 

Sarılıcı ve tırmanıcı bitki olarak sınıflanan, boyu 30 m.’ye ulaşabilen, Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya’da doğal olarak yetişmektedir; çok sayıda türü bulunmaktadır. Sarı, turuncudan siyaha dek değişen renkte ve yaklaşık 9 mm. çapında küçük taneli meyveleri bulunmaktadır.  Ülkemizde doğal olarak yetişen türleri bulunur. Kışın yapraklarını dökmez ve bu özelliği ile havadaki zehirli gazları çeker.

Anadolulu tanrılardan biri olan Dionysos’un konuşturulduğu Euripides’in tragedyasında tanrının ilişkili olduğu merkezler sayılırken,  “.. ellerine thyrsos’u, sarmaşıklı asayı verdiğim ilk şehir Thebai oldu”  biçiminde bir ifadeye rastlanır.  Genellikle “şarap tanrısı” olarak bilinen Dionysos, doğayı, bitkileri,- bunlar arasında asma ön plana çıkar-, doğanın coşkusunu simgeler. Dionysos ve genellikle yanında yer alan mainad/meanad, satyros, silenos gibi yaratıklarla betimlenir ve sahnelerde sarmaşık yapraklarının sıklıkla kullanıldığı görülür. Kimi zaman Dionysos’un başında sarmaşık yapraklarından yapılmış bir taç yer alırken, kimi zaman da sahneye serpiştirilmiş halde sarmaşık dalları ve yaprakları yer alır.  Dionysos şenliklerinin yanı sıra, antik Grek ve Roma’da, özellikle şairlerin başlarında sarmaşıklardan oluşan bir taç taşıdıkları bilinir.   

Ünlü hekim Hippokrates (MÖ 460-370), sarmaşık dalları, yaprakları ve meyvelerinin tıpta kullanımından söz eder ve mental bazı aktiviteleri etkilediğini belirtir. Günümüzde de sarmaşığın damar büzücü, mantar öldürücü ve daha birçok özelliği bilinir. 

 

Theoprastus, Dioscorides ve Plinius üç tip sarmaşıktan söz eder. Theophrastos (MÖ 371-287), III. Aleksandros’un  (Büyük İskender) seferden döndükten sonra, sarmaşık yapraklarından oluşan bir çelenkle taçlandırıldığını; Plinius ise, sarmaşığın ağaçlara, mezarlara zarar verdiğini, yılanlara ev sahipliği yaptığını, Trakya’daki festivaller sırasında, tanrıların asalarını, ibadet edenlerin kalkan ve miğferlerini bezediğini, bahçelerde kullanılan en eski bitkilerden olduğunu belirtir. Antik yazarlar Cato ve Varro, şarapların kalitesinin test edilmesinde sarmaşığın kullanımından söz eder. Ovidius, “Metamorfoz” isimli eserinde, Dionysos’un doğumundan sonra Hera tarafından satılmaya çalışıldığından ve tanrıyı Kissesis (Sarmaşık) isimli bir nymphe’nin koruduğundan söz eder.

Sarmaşıkların uzayan filizleri, dalları ve tanecikleri (meyveleri), kuşlar, kelebekler, çiçek sinekleri için iyi bir besindir ve antik dönemde bazı yazarların sarmaşığın bu önemli özelliklerinden söz ettikleri görülür. Önemli bir tütsü/buhur maddesidir ve ayrıca bazı yağların içine özü katılarak kullanılır. 

Antik Grek ve Roma, seramik, heykeltraşlık eserlerinde,  yarı değerli ve değerli taşlardan yapılmış çeşitli süslemelerde,  mimari eserlerde, resim sanatında çelenk ve diademlerde sıklıkla kullanıldığı görülür.

Doğanın, aşkın, tutkunun sembolü olarak görsel sanatlarda olduğu kadar şiir ve müzikte, sarmaşık binlerce yıldır kullanılmaya devam eder. 

  

Aşık Veysel Şatıroğlu : 

“Bir kökte uzamış sarmaşık gibi

Dökülmüş gerdanına saçların güzel

Ufukta gözlerin bir ışık gibi

Kara bulut gibi kaşların güzel”…

 

Summary 

Ivy was a well-known plant in antiquity and used an ornamental plant in architecture, sculpture and painting. Grapes and ivy became associated with Dionysus/Bacchus in ancient Greek and Roman culture. They were in the head of the god or his thyrsos. Ivies were used to symbolise love and desire. They were frequently used to decorate the Greek and Roman gardens. Ancient writers Theoprastus, Hippokrates, Ovidius, Plinius described ivy plant. Ivy was used in medicinal use. 

Keywords: Ivy, Ancient , Archaeology, Plant, Dionysos. 

 

Kaynakça 

Ovidius, Ovid. Fasti. Translated by Frazer, James George. Loeb Classical Library Volume. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1931.

Plinius, The Natural History , John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed Taylor and Francis, Red Lion Court, Fleet Street. 1855.

http://perseus.uchicago.edu/perseus-cgi/citequery3.pl?dbname=PerseusLatinTexts&getid=1&query=Plin.%20Nat.%2016.62

Theophrastus, http://amitay.haifa.ac.il/index.php/Theophrastos,_Enquiry_into_Plants_4.4.1

https://www.theoi.com/Text/OvidFasti1.html

 

A.Yeşilot , İstanbul’da Tarihi Yapılar Üzerinde Yetişerek Bunları Tahrip Eden Bitkiler (The plants that grow up on historical buildings and destroy them in İstanbul), Unpublished MSc Thesis, Marmara University, the Graduate School of Natural and Applied Sciences, İstanbul, 2000. 

Charlton T. Lewis, Charles, Short, A Latin Dictionary, Oxford, Clarendon Press, 1879.

Daniel J. Metcalfe, “Hedera helix L.”, Journal of Ecology 2005, 93, 632- 648. 

John Henderson, The Roman Book of Gardening, London, 2004.  

Katharine T. von Stackelberg, The Roman Garden: Space, Sense, and Society,  UK, 2009.  

Laurence M. V. Totelin, Hippocratic Recipes: Oral and Written Transmission of Pharmacological Knowledge in Fifth and Fourth Century Greece: 34, Studies in Ancient Medicine, 2008

Mark J. Schiefsky, Hippocrates On Ancient Medicine: Translated with Introduction and Commentary, Leiden: Brill, 2005. 

Shirley Hibberd, The Ivy, a Monograph: Comprising the History, Uses, Characteristics, and  Affinities of the Plant, London, 

Zuhal K. Elinç, Silver Wedding Evi Duvar Resminin Bahçe Mimarisi Açısından İncelenmesi, Akdeniz Sanat Dergisi, 1, 53-59, 2008. 

Zuhal K. Elinç, Taner Korkut, Latif Gürkan Kaya, “  Hedera helix L. and damages in Tlos Ancient City”, International Journal of Development and Sustainability, Vol. 2, 1 (2013): 333-346.