Tohum Takas Şenlik ve Etkinliklerinin Değerlendirilmesi
Ülkemizde son yıllarda düzenlenen tohum takas şenliklerini duymuş hatta katılmış olabilirsiniz.
Ülkemizde son yıllarda düzenlenen tohum takas şenliklerini duymuş hatta katılmış olabilirsiniz. Eğer henüz duymadıysanız bu yazının amaçlarından birisi ya da en önemlisi gerçekleşmiş olacaktır.
Tohum takasının ne olduğu, böyle bir şenliğe neden gerek duyulduğu ve ülkemizdeki geçmişi hakkında kısa bir bilgi vermenin yanı sıra, görsel ve yazılı basında tohum takas şenliği yapıldı ya da yapılacak şeklinde bir haberle karşılaştığınızda, başta küçük çiftçilerimiz olmak üzere bu etkinlikleri düzenleyenlerin ve katılanların şenlikli sesini duymuş olacaksınız.
Tohum, en iyiyi üretme çabasında olan çiftçilerin binlerce yıllık bilgi ve deneyimine bağlı olarak kendi aralarında törensiz, sessiz ve sedasız bir şekilde gerçekleştirdikleri takas eylemiyle ayakta kalabilmiştir. Üstelik bu eylemle yalnızca var olmamış, hem gelişimini sağlamış hem evrimsel uyumunu güçlendirmiş ve hem de verimin devamlılığı açısından, günümüzün popüler sözcüğü ile söylersek sürdürülebilir üretimin kapısını açmıştır.
Yerel ya da köy çeşitleri olarak adlandırılan çeşitler, zaman içinde geleneksel üretimin bir sonucu olan doğal seleksiyon yoluyla kırsalda yaşayanların gereksinim ve yaşam kültürlerine göre gelişmiştir. Böylelikle yetiştirildikleri ortama uyum sağladıkları gibi, zorlu koşullara daha dayanıklı ve daha az endüstriyel girdiye ihtiyaç duyan ürünler elde edilmiştir. Geleneksel tarımın en önemli kaynaklarından biri olan yerel tohumlar ve bu tohumların dolaşım mekanizması, yüzyıllardır dünyanın her yerindeki çiftçiler arasında önemli toplumsal, ekonomik ve çevresel çıktılar oluşturmuştur. Ancak endüstriyel tarımın yaygınlaşmasıyla birlikte geleneksel tarım dar alanlara sıkışmış ve elde edilen ürünlerin pazar şansı oldukça azalmıştır. Buna rağmen, yerel tohumların üretimi, kullanımı ve korunumu özellikle küçük çiftçilerin ekonomik durumu açısından yaşamsal önem taşımaktadır.
Tüm bu nedenlerden ötürü, orta ve büyük ölçekteki birçok üretici geleneksel çeşitlerin yerine pazar değeri yüksek olan ticari çeşitleri yetiştirir hale gelmiş ve böylece doğadaki biyolojik zenginlikler yok olma sürecine girmiştir.
1980’li yıllardan bu yana tohumculuk politikalarında ve patent haklarında gerçekleştirilen değişiklikler; bu konuda çıkarılmış olan yasa ve yönetmelikler; imzalanan uluslararası anlaşmalar; desteklemelerin ticari sertifikalı tohumlara yönelik olması gibi olumsuz etmenlerden ötürü, çiftçilerin kendi tohumlarından üretim yapması ve buna bağlı olarak da yerel çeşitlerin korunması çok zorlaşmıştır. Her türlü zorluğa ve engele rağmen, ticari amaçlı modern tohumların egemenliğine karşı, bir avuç da olsa, özellikle birçoğu orta yaş ve üzeri küçük çiftçilerden oluşan dağ ve orman köylüleri, inatla kendi tohumlarıyla üretime devam edip, kendi aralarında geleneksel takaslarını gerçekleştirmektedirler.
Gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülkede, bu olumsuz değişimi yakından izleyip kaygı duyan küçük çiftçi grupları, hobistler, bahçeciler ve benzer düşünceye sahip insanlar tohum koruyucuları olarak bir araya gelmektedirler. Bu organizasyonlarda tohum kaynakları, bilgi birikimleri ve bitki materyalleri karşılıklı olarak paylaşılmaktadır. Ülkemizde yürütülen bazı projelerde de yerel çeşitlerin bulunması, yetiştirilmesi ve dolaşım mekanizmasının oluşturulmasına yönelik çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Bu kapsamda, birçok ülkede 15-20 yılı aşkın süredir düzenlenen tohum takas şenlikleri ve etkinlikleri, ülkemizde ilk kez İzmir’de yürütülen bir araştırma ile başlatılmıştır.
2010 yılından bu yana, yerel yönetimlerin desteğinde bazı sivil toplum kuruluşları (STK) tarafından 40’a yakın tohum takas şenliği ve etkinliği düzenlenmiştir. Bir kısmının geleneksel hale geldiği şenliklerin her birine çok sayıda katılımcı ve izleyici gelmiştir. Sadece tarım ve tohum konusunda kurulmuş STK’lar değil, Cumhuriyet Kadınları Derneği gibi hem küçük çiftçilerin çabalarına destek olmaya ve hem de bu önemli konuda halkı bilinçlendirmeye çalışan STK’lar da böyle etkinlikler düzenlemektedirler. Bir kısım etkinliğin öncesinde ve sonrasında uzun süreli çiftçi eğitim faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Bu köy çalışmalarında; başta yerel tohumların korunması olmak üzere, doğa ve insan dostu tarım tekniklerinin uygulamaya geçirilmesine ve sürdürülebilir gıda sistemlerinin kurulmasına yönelik atılımlarla küçük üreticilerin yaşadıkları ortama tutunma reflekslerinin geliştirilmesi planlanmıştır.
Düzenlenen tohum takas şenlikleri ve etkinlikleri ile yerel tohumların kullanımının yaygınlaşması, geleneksel bilgilerin paylaşılması, tüketicilerde yerel tohum bilincinin oluşturulması, yerel üretim ve tüketim konularında olumlu algı yaratılması hedeflenmektedir. Ayrıca, üreticilerin biyoçeşitlilik ve yerel tohumların korunması konusundaki önemli rollerinin vurgulanması; ülkemiz ve yurttaşlarımız için yaşamla özdeş olan tohum ve gıdanın geleceği ile gıda güvencesinin sağlanması konularında tehlikelere dikkat çekilmesi, kaygıların dile getirilmesi amaçlanmaktadır.
Tohum takas şenlikleri ve etkinlikleri sayesinde daha fazla kişi, oluşturulan politikalar, yerel tohumlar ve küçük çiftçilerin öneminden haberdar olmuştur. Bu bakımdan tohum takas şenliklerini etkin bir yöntem olarak değerlendirebiliriz. Bazı şenlikler sonrasında yerel yönetimlerin desteği ile üretici pazarları kurulmuş ve yerel tohumlardan üretim yapan üreticilere ayrıcalıklı tezgah kurma olanağı sağlanmıştır. Yine bazı şenlikler sonrasında topluluk destekli tarım sistemleri oluşturulmuştur.
Tüm bu faaliyetler sonucunda tüketiciler yerel tohumlardan üretilmiş sağlıklı gıdalara aracısız ulaşabilmektedir. Bunun yanı sıra yerel yönetimlerin tohum takas şenliklerinde aktif olarak yer alması, çiftçilerde yerel ürünlerin üretilmesine yönelik teşvik oluşturmuş ve tohum takas şenlikleri vasıtasıyla yerel yönetimler ile köylüler arasında daha sıcak ilişkilerin kurulmasına yol açmıştır. Örneğin, yöredeki üreticilere yerel tohum ve fide dağıtımı yapan, yerel tohum ağını her geçen gün daha da genişleten İzmir Seferihisar Belediyesi’nin kurmuş olduğu tohum merkezi, tohum takas şenliklerinin önemli bir çıktısı olmuştur.
Tohum takas şenlik ve etkinliklerinin önemli ve olumlu etkilerinin yanı sıra, bu şenlikleri düzenleyenlere ve katılanlara da bazı önemli sorumluluklar yüklediği açıktır. Başta tohum ile taşınan hastalık ve zararlılar açısından tehlikeleri unutmamak gerekmektedir. Tohumların yabancı ot tohumları ile karışık olmaması, yani temiz olması da yine dikkat edilmesi gereken konulardan bir diğeridir. Ayrıca takas edilecek tohumlar için uzmanlar tarafından iklim koşullarına ve yöreye uygunluk ile çeşit özelliklerinin kaybedilmesinin önüne geçecek önlemlerin alınmasına ilişkin bilinçlendirme çalışmaları da çok önemlidir. Takas şenliklerinde sadece tohumların yaşatılmasına yönelik değil, üretimiyle de ilgili geleneksel kültür ve bilginin yaşatılmasına olanak tanıyacak etkinliklere de yer verilmelidir.
Tohum takas şenliği ya da etkinliği düzenlemenin bir amaç olmadığını ve yerel tohumlarımızı korumak için kullanabileceğimiz önemli araçlardan sadece biri olduğunu sık sık dile getiriyoruz. Esas amaç, yerel tohum bağlamında doğal kaynaklar üzerindeki baskıları azaltacak üretim modellerinin benimsenmesi ve uygulanması olmalıdır. Ayrıca yerel tohumların ve biyoçeşitliliğin kalıcılığının sağlanabilmesi amacıyla üreticiler için ürettiklerini satabilecekleri ortamların geliştirilmesi gerekmektedir.
Kaynaklar:
Çelik, Z., 2013, “Tarımsal Biyoçeşitliliğin Korunmasında Yerel Tohum Bankalarının Rolü Üzerine Bir Araştırma: Karaot Köyü Tohum Derneği ve Yöresi Örneği”, Doktora Tezi.
Çelik, Z., 2015, “Yerel Tohumlar Kayboluyor!”, Metro Gastro Yemek Kültürü Dergisi, Temmuz-Ağustos-Eylül 2015.