Salep Orkidelerinde Kültürel Çalışmalar

Yazar : Ünal KARIKDr

Orkideler dünyanın hemen her yerinde 0-5000 m rakımlar arasında yayılış gösteren, tropik iklimden ılıman iklime, bataklıklardan kayalıklara kadar her türlü iklim ve toprak şartlarına adapte olan bitki ailesidir.

Orkideler dünyanın hemen her yerinde 0-5000 m rakımlar arasında yayılış gösteren, tropik iklimden ılıman iklime, bataklıklardan kayalıklara kadar her türlü iklim ve toprak şartlarına adapte olan bitki ailesidir. Orchidaceae familyası içinde yer alan orkidelerde yaklaşık olarak 450 cins ve 20.000 tür bulunmaktadır. Ülkemizde 26 cinse ait 268 kadar orkide taksonu bulunmaktadır. Farklı yörelerde dilçıkık, dildamak, çam çiçeği, çobançoluk, tavşan topuğu, katırtırnağı, çayır çiçeği gibi farklı isimlerle adlandırılmaktadır (Çağlayan ve ark. 1998). 

 

Ülkemizde yetişen orkidelerin %22’si (60 takson) endemiktir, yani sadece Türkiye’ye has bitkilerdir (www.bizimbitkiler.org). Diğer yandan salep türlerinin birçoğu yok olma tehdit veya tehlikesi altındadır. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabına göre Orchidacea familyasından 3 tür yüksek risk altında olup yakın bir gelecekte yok olma tehlikesiyle karşı karşıya (EN) bulunmaktadır. 14 takson az tehdit altında (LR), 10 takson ise zarar görebilir (VU) türler grubunda yer almıştır (Ekim ve ark., 2000). 

 

 Salebin Türkiye ve İran’da, az miktarda da Avrupa ülkelerinden, Fransa ve Yunanistan’da elde edildiği bilinmektedir (Baytop, 1999). Salep, yumrulu orkidelerden elde edilmesine karşın tüm yumrulu cinsler bu amaç için uygun değildir. Daha çok Orchis, Anacamptis, Ophrys, Serapias, Himantoglossum, Barlia gibi ovoid yumrulu olanlarla Dactylorhiza gibi parçalı yumruya sahip orkidelerin değişik türleri salep elde edilmesinde kullanılmaktadır (Sezik, 1984). Yurdumuzda Orchidaceae familyasından 8 cinse ait 30 tür salep elde edilmesinde kullanılmaktadır (Oğuz ve ark., 2005). Orchis coriophora L. ve Orchis sancta L. en başta tercih edilen türlerdir (Kreutz, 2002). Bu türlerde çiçeklenme döneminde toprak altında genellikle iki adet yumru bulunmakta ve bunlardan bir tanesi yeni oluşup şişerken, bir önceki yıl oluşan yumru buruşup, küçülmektedir. Salep yapımında bu yeni oluşan yumru kullanılmaktadır.

 

 Yumrular kremsi, bej veya açık kahverengi renkte, oval, yumurta seklinde veya çatallı olabilirler. Salep, orkideler ailesinden bazı bitkilerin toprak altı yumrularından elde edilir. Yumrulardan elde edilen toz özellikle dondurma ve sıcak salep içeceği yapımında yoğun olarak kullanılmaktadır (Gönülşen ve ark. 1996). 

 

Salebin toplanması ve ihracatı yasak olmasına rağmen Türkiye’de yılda yaklaşık 45 ton salep üretildiği tahmin edilmektedir. Kurutulmuş bir yumrunun ağırlığının 0,25-1,00 g arasında değiştiği göz önüne alındığında yıllık sökülen orkide miktarının 45–180 milyon adet arasında değiştiği varsayılmaktadır (Kreutz, 2002).

Sonuç olarak salep, ülkemize has, önemli bir üründür. Toplanması ve ihracatı yasak olmasına rağmen dondurma ve salep içeceği yapımında yoğun olarak kullanılmaktadır (Topçuoğlu ve ark. 1996). Yaptığımız çalışmalar sonucunda salep orkidelerinin tarla koşullarında üretimi konusunda ciddi gelişme kaydedilmiştir (Tutar ve ark. 2009). Uzun yıllar boyunca doğadan toplanan bu türlerin kültür ortamında uygun koşullar sağlandığında başarılı bir şekilde üretiminin yapılabileceği ortaya konmuştur. Doğada her sene sadece bir yeni yumru oluşturan salep orkidelerinin, kültür ortamında ortalama üç adet yumru verdiği sonucuna varılmıştır. Yumru verim ve kalitesini artırmaya yönelik çalışmalara devam edilmektedir.

 

KAYNAKLAR

Baytop, T. 1999. Türkiye’de Bitkiler İle Tedavi. s:325-327.

 

Çağlayan, K., A. Özsavcı ve A.Eskalen. 1998. Doğu Akdeniz Bölgesinde yaygın olarak yetişen bazı salep orkidelerinin embriyo kültürü kullanılarak İn-vitro koşullarda çoğaltılmaları. Tr. J. of  Agriculture and Forestry. 22:187-191.

 

Ekim, T., M. Koyuncu, M. Vural, H. Duman, Z. Aytaç, N. Adıgüzel. 2000. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Eğrelti ve Tohumlu Bitkiler). s: 24, 123,124,180.

 

Gönülşen, N., K. Önal, N. Ercan, K. Yıldızgördü, E. Şekeroğlu, M. Biçici ve A. Eskalen. 1996. Ege ve Doğu Akdeniz bölgelerinde doğal yayılış gösteren Orchidacea familyasına ait bazı türlerin İn-vitro ve İn-vivo koşullarda üretimleri üzerinde araştırmalar. TÜBİTAK Proje Sonuç Raporu, Proje No: TBGAG-52, s:2.

 

Kreutz, K.A.J. 2002. Türkiye’nin orkideleri, salep, dondurma ve katliam. Yeşil Atlas, No: 5,  s: 98-109.

 

Oğuz, B., A. O. Sarı, A. Bilgiç. 2005. Ege Bölgesinde yayılış gösteren bazı salep orkidelerinin üretim olanaklarının araştırılması. TAGEM Proje Sonuç Raporu, Proje No: TAGEM/TA/02/02/03/010.

Sezik, E. 1984. Orkidelerimiz. Sandoz Kültür Yayınları. No:6 .s:166.

 

Topcuoğlu, B., Y. Kasap, M.Alpaslan ve R. Yalçın. 1996. Kahramanmaraş yöresinde doğal florada yetişen salep bitkisinin bazı bitki besin maddesi içerikleri ile salep bitkisinin yetiştiği toprakların bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri. Tarım Bilimleri Dergisi, 2(3):7-10.

 

Tutar, M., A. O. Sarı, Y. Aksu, T. Taşkın, A. Kesici ve A. Bilgiç. 2009. Ege Bölgesi Salep Orkidelerinde Üretim Olanaklarının Araştırılması. Proje Gelişme Raporu. Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Menemen, İzmir.

 

www.bizimbitkiler.org (Erişim tarihi: 17.01.2017)