Beyaz Altın: Pamuk

Asya ve Amerika’ya özgü bir bitkidir. G. barbadense olasılıkla ilk olarak, Güney Amerika’da yetiştirilmiştir.

Takım : Malvales

Familya : Malvaceae

Cins : GossypiumGrekçe gossypion ya da byssos, Latince  gossypium. 

Asya ve Amerika’ya özgü bir bitkidir. G. barbadense olasılıkla ilk olarak, Güney Amerika’da yetiştirilmiştir. G. hirsutum, G. herbaceum, G.tomentosum, G.sturtianum gibi çeşitleri sayılabilir. Gossypium hirsutum L. ve G. barbedense L. türleri, dünyada ve ülkemizdeki ticari pamukların büyük bölümünü oluşturmaktadırlar. Sıcak iklim bitkisi olan pamuk liflidir. Dokuma, tıp, lastik, fotoğrafçılık, plastik yapımı gibi çok farklı sanayi dallarında kullanılmaktadır. Yağ elde edilmesi açısından önemlidir ve yağ çıkarıldıktan sonra kalan artıklar hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. 

Pamuk, binlerce yıl öncesinde çeşitli kültürlerde kullanılmıştır. İlk pamuk “G. arboreum” tohum ve iplikleri MÖ 6000’lerden itibaren Pakistan’da Indus Vadisi’nde Harappan’da ele geçmiştir. MÖ 3000’lerden itibaren Hindistan’da kullanılmıştır.  Pakistan’da İndus Vadisi’nde 4000 yıllık pamuk kumaş parçaları bulunmuştur. Pamuk, Hindu ilahilerinde MÖ 1500’lerden itibaren geçmektedir. Mohenjo Daro’daki dokumalar MÖ 4000’lere tarihlenmiştir. Kuzey Kafkasya Maikop’ta MÖ 6000’lerde hammadde ve dokuma ihraç edilmiştir. Nemrud’da MÖ 8-7. yüzyıllara ait örnekler ele geçmiştir. Asur kayıtlarında kral Sanherib’in (MÖ 705-681 ) Niniveh’deki krali bahçelerde özel olarak yetiştirdiği bilinmektedir.   

Grekler’in pamuğun çok sayıda yabani çeşidini bildikleri belirtilmektedir. Kısa elyaflı olanı dokumadansa, süslemede/nakış işlerinde kullanılmıştır. Attika’da MÖ. 5.yüzyıla ait pamuk bir bez parçası arkeolojik kazılarda bulunmuş ve yerel üretim olduğu belirtilmiştir. Günümüzde kullanılan pamuğun Yakın Doğu’ya gelişi çok geçtir.   Özbekistan’da Karatepe’de MS 300-500 yıllarıa ait pamuk örnekleri tespit edilmiştir. Çin’de MS 8. yüzyıldan itibaren yetiştirilmiş; MS 900-1000’lerde pamuk üretimi Pers, Güneybatı Asya, Kuzey Afrika ve Akdeniz Havzası’na yayılmıştır.  

Mısır’da pamuğun ilk yetiştirilişi MÖ 370’lere verilmekte ve pamuktan yapılan giysilerin herkes tarafından giyildiği bilinmektedir. Mısırlı rahipler keten giysileri daha fazla giymekle birlikte, kısmen pamuklu giysileri, devlet tarafından sağlanmıştır ve bundan “Rosetta Taşı”’nda söz edilmektedir. Herodotos ve Plutarkhos, sıcak iklimde serin tutması nedeniyle ketenin tercih edildiğini belirtmektedir. Benzer kostümler, kendini İsis’e adayanlar tarafından da giyilmiştir. Pamuklu kumaşlar, Mısır’da büyük oranda evlerin döşenmesinde kullanılmıştır- sandalye ve sedirlerin üzerini kaplamak gibi. Fakat MS 1. yüzyıla dek pamuk, Mısır’da çok yaygın değildir. Antik Peru’da mumyalar pamuğa sarılırken Mısır’da ise keten kullanılmıştır. 

Çok sayıda antik yazar, pamuktan söz etmektedir. Herodotos (3. 106)’da Hindistan’ı anlattığı kısımda “ … Ve orada ağaçlar, hem de yabani ağaçlar, ürün olarak bir çeşit yün verirler ki, güzellikten yana ve kullanmaktan yana, bizim koyundan aldığımız yünü geride bırakır. Hintliler bundan giyecek yaparlar” demektedir.  

Hellen ve Roma papirüslerinde MS 2. yüzyılda, Kysis çevresinde, büyük oalsılıkla G. arboreum cinsinde bir pamuk türü olduğu düşünülen “herioxylon” dan söz eden iki mektup ele geçmiştir. Hellenistik Dönem’de (MÖ 330- MÖ 30) Büyük İskender’in (III. Aleksandros) Doğu’ya doğru yaptığı seferlerle, Hindistan’da çok fazla üretilmiş ve kullanılmıştır. Makedonyalı askerlerin pamuk dokumalardan yapılan yastıklar kullandıkları Caecilius Statius tarafından yazılmıştır. 

Pamuk, Akdeniz dünyasında, III. Aleksandros’un Hindistan’ı fethiyle tanınmaya başlanmıştır. Strabon ve Theophrastos, Hindistan ve bahreyn’de pamuk yetiştirildiğini duymuştur ve “dendron eriophoron” (Türkçe okunuşu: dendron erioforon) yani “ yün taşıyan ağaç” olarak anmaktadır. Βύσσος( byssos, Türkçe okunuşu büssos) kelimesinin keten ya da pamuğu ifade ettiği yönünde açıklamalar bulunmaktadır. Varro, Aristobulus, Nearkhos, Arrianus, Philostratus pamuktan söz eden diğer yazarlardır  

Uzun elyaflı Mısır pamuğu Erken Roma İmparatorluk zamanında bilinmektedir. Romalı yazar Plinius, pamuk bitkisini Afrika’da tanımıştır. MS 1. yüzyılda yazdığı Hsitoria Naturalis’te pamuktan “gossypinus” olarak anmakta ve “daha yumuşak, daha beyaz” olduğunu belirtmektedir. Akdeniz ve Ege havzasında pamuktansa, keten, yün, ipek gibi malzemelerin daha fazla kullanıldığı dikkate alınmalıdır. 

Pamuk, ipekle birlikte antik Akdeniz’de kullanılmış; ticareti ise Geç Roma İmparatorluk zamanında yaygınlaşmıştır.  Bizans papirüslerinde nadiren geçmektedir. Karanis, MS 4-5. yüzyıla tarihlemekte ve Arsinoe’deki pamuğun Justinianus hükümdarlığına dek görülmediği belirtilmektedir. Pamuk, 15. yüzyıla dek Avrupa’da yaygın değildir. 

Büyük Selçuklular, mimarî alanda çok büyük eserler vermekle birlikte, dokumalarından günümüze gelen çok az örnek bulunmaktadır. Bunun nedeni olarak,  Moğollar’ın halı ve diğer tekstil malzemelerini yağmalamaları gösterilmektedir. Osmanlı İmparatorluğu zamanında, pamuklu ve pamukla karışık diğer ipliklerin kullanılarak dokunduğu kumaşlar/bezler, giysilerde ve döşemelik olarak sıklıkla kullanılmıştır. Tül, tülbent, şalvar, kaftan, iç çamaşırı, yorgan, mendil ve yağlıklar, hamam peştamalı, havlular, yastık ve minderler ve perdeler gibi çok farklı yapılardaki kumaş türlerinde pamuk iplik kullanılmıştır. Buna bağlı olarak dokuma sanayi gelişmiş ve hatta Avrupa’ya ihracat yapılmıştır. İstanbul, Kastamonu, Amasya, Sinop, Kayseri ve Konya gibi merkezlere pamuklular ham olarak getirilip, çeşitli işlemlerden geçirildikten sonra, tam mamul olarak gönderilmiştir. Isparta, Burdur, Eğridir, Borlu, Senirkent, Ağlasun büyük pamuklu üreten merkezler arasında geçmektedir. 

Anahtar kelimeler: Antik, pamuk, tarih, arkeoloji. 

Summary 

Gossypium is the Latin name used for cotton and tehere are several varieties in the world.  The cotton plant is native to Asia and America and has been used for thousands of years in different cultures. G. arboreum is the oldest gender of cotton and first cotton fibers were found in Harappan of Indus Valley from 6000 BCE. and in India from 3000 BCE. onwards. Cotton raw and textile was widely exported from India and Maikop to Near Eastern settlements.  The samples are dated 8-7th centuries BCE. in Nimrud and also known the Asyyrian king Senharib had great interest to grow cotton in gardens of Niniveh.  Cotton was commonly used by ancient Greeks and Romans and ancient writers were mentioned of cotton plant and fabrics.  

Keywords: Ancient, gossypium, cotton, history, archaeology. 

 

 

Kaynakça: 

Herodotus, The Histories , A. D. Godley, Ed.

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126

Herodot Tarihi, Türkçesi: Müntekim Ökmen, İstanbul,1983.  

Pliny the Elder, The Natural History  John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed.

Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika XII-XIII-XIV), Çeviren:Adnan Pekman, İstanbul, 1993.  

 

Başal Hüseyin, “Türkiye’de Pamuk Tarımı”,  Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü,   http://www.turktob.org.tr/dergi/makaleler/dergi21/8-13.pdf

Deniz Bekir, “ Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları”, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı XIV-1, Nisan 2005, 79-103. 

Forbes, R.J.,  Studies in Ancient Technology, IV, New York, 1987. 

Harry Thurston Peck, edt., Harper's Dictionary of Classical Antiquities, New York: Harper & Brothers, 1898. 

Lee Mireille M, Body, Dress, and Identity in Ancient Greece, Cambridge University Press, 2015. 

Moulherat C, Tengberg M, Haquet J-F, Mille Bt., “First Evidence of Cotton at Neolithic Mehrgarh, Pakistan: Analysis of Mineralized Fibres from a Copper Bead” Journal of Archaeological Science 29(12), 2000, 1393-1401.

Sallares Robert, The Ecology of the Ancient Greek World, Cornell University Press, 1951. 

Surgun Y., B. Çöl, B. Bürün, “Genetic Diversity and Identification of Some Turkish Cotton Genotypes (Gossypium hirsutum L.) by RAPD-PCR Analysis”,  Turk J Biol 36, (2012) 143-150.

Şengül Haydar,  Erkan O., “Gap Alanında Pamuk Üretimi ve Tekstil Sanayii Arasındaki Yapısal İlişkiler”, Tr. J. of Agriculture and Forestry 23, 1999,  483-491. 

Şengül Haydar, Erkan O., “Gap Alanında Pamuk Üretimi ve Tekstil Sanayii Arasındaki Yapısal İlişkiler*, Tr. J. of Agriculture and Forestry 23 (1999) 483-491. 

Wilkinson, J. Gardner, A Popular Account of the Ancient Egyptians (2 Vol), London, 1854. 

Yana George V., Ancient and Modern Assyrians: A Scientific Analysis, USA, 2008. 

Yardımcı Gürhan Kevser,  “Osmanlı Dönemi Dokuma Sanatı Ürünlerinden Örnekler”, International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), 2016 : Volume 2, 219-241.