Kendir Kenevir

Cammabis sativa, cannabinaceae familyasındandır.

Temmuz-Ağustos aylarında soluk yeşilimsi renkli çiçekler açan, kültürü yapılan ya da yabani olarak yetişebilen, 50 cm.’den 3 m.’ye dek boyu olan, bir senelik, iki evcikli ve otsu bir bitkidir. Meyvesi 3-5 mm. boyunda, mercimek şeklinde, grimsi veya yeşilimsi-esmer renklidir. Liflerinden faydalanılacak kendir-kenevirler doğrudan doğruya tohumu toprağa serpilerek ekilmektedir. Kendir-kenevir tohumlarından yağ çıkartılır ve yeşilimsi renkli bu yağ, özellikle sabun yapımında kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra kendir yağının tıbbi amaçlı kullanıldığı da bilinmektedir.  

1932’de yetiştirilmesi yasaklanan bu bitkilerin 2016 yılında Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından alınan kararıyla, Türkiye’nin 19 ilinde izin alınması şartıyla üretiminin desteklenmesi amaçlanmıştır.  Buna göre Amasya, Antalya, Bartın, Burdur, Çorum, İzmir, Karabük, Kastamonu, Kayseri, Kütahya, Malatya, Ordu, Rize, Samsun, Sinop, Tokat, Uşak, Yozgat ve Zonguldak illerinde ve ilçelerinde üretim yapılabilecektir. Fakat yönetmelik çerçevesinde belirlenen hükümlere uymak şartı ile bilimsel araştırma amacıyla ana veya tali bitki olarak kendir-kenevir yetiştiriciliğine belirtilen bölgeler dışında da izin verilebileceği belirtilmektedir. Türkiye’de 2013 yılına dek üretimi 10 dekara düşmüş olan bu bitki, 2017 yılında 70 dekar alanda yetiştirilmiştir. 

Orta Asya’dan Anadolu’ya ve oradan Hellas aracığıyla, bütün Avrupa’ya yayılmıştır. “Hint keneviri” ya da “kendir” olarak bilinen bu bitki, lifli bir yapıya sahiptir. Bu lifler, özellikle urgan, yastık ve çeşitli dokumaların yapımında kullanılmıştır. Tekstil endüstrisi dışında, tohumları yağ üretiminde ve hayvan yemi yapımında, lifleri kağıt yapımında kullanılmaktadır. 

Kendir-kenevir bitkisi, ip yapımında kullanıldığı bilinen en erken bitkilerdendir. Çin, Kore, Hindistan, Orta Doğu, Afrika, Hellas, İtalya Fransa ve İngiltere’de yaygın olarak yetiştirilmiş ve kullanılmıştır. Arkeolojik kanıtlar bu bitkinin Çekoslavakya’da 12.000 yıl önce, M.Ö. 7000-5500’lerde Tayvan’da Yuan-shan’da kullanıldığını göstermektedir. Hindistan’a Türkistan’dan getirilen “bhanga’ yaklaşık M.Ö. 1400’lerden itibaren bilinmektedir. Mezopotamya’da çok ucuz olması nedeniyle yaygın biçimde yetiştirilmiştir.  Özellikle Sura’nın kendir-kenevir ipliklerinin ünlü olduğu bildirilmektedir. Asur metinlerinde “qu-nu-bu” olarak geçmektedir. Mısır’da M.Ö. 3000’den itibaren yetiştirilmiş ve piramit metinlerinde “smsm t” olarak geçmektedir. El Amarna’daki Amenhophis IV Mezarı’nda ve Ramses’in mumyasında kenevir-kendir polenleri bulunmuştur. Ebers Papirüsü’nde göz ilacı yapımında kullanıldığı belirtilmektedir. Ptolemaioslar zamanında yün ile birlikte dokumada kullanılmıştır.  Babil kütüphanesindeki metinlerde M.Ö. 650’lerden itibaren sözü edilmektedir. Akkad dilinde “azallu”, Arapça’da “kanfai”, İran’da “Shahdanah”  (imparator tohumu) olarak isimlendirilmiştir. Göçmenler, Asya’dan Hellas’a ve Avrupa içlerine dek bu bitkiyi taşımışlardır. 

Aiskylos, Thrakialılar’ın ateşe kenevir attıklarından ve dumanını içlerine çektiklerinden söz ederken; tarihçi Herodotos, Thraklar’ın kenevir ipi kullandıklarını şöyle anlatmaktadır:  “Topraklarında kenevir yetişir, tıpkı keten gibidir, yalnız daha kalın ve daha büyüktür. Hem insan eliyle ekilir, hem kendiliğinden yetişir. Thraklar bundan tıpkı ketene benzer giyecekler yaparlar. Hatta bu işten çok iyi anlamayanlar için bu giyecekler ketenden mi yapılmış, yoksa kenevirden mi hiç belli olmaz ve keneviri bilmeyenler, ketendir diye yemin edebilirler”. Hrodotos, Skythler’in atlarında kenevir ipi kullandıkları da bilinmektedir. Pazırık’ta M.Ö. 5-3. yüzyıllara tarihlenen bir mezarda, kendir iplikleri içeren dokumalar ve kendir tohumları bulunmuştur. Columella,  Lucilius,  Strabon), Gaius Plinius Secundus, Dioscorides kendirden söz etmişlerdir.  Kendir-kenevirin, dokumalarda ve gemicilikte çok fazla kullanıldığı anlaşılmaktadır. 

Anadolu’da Çatalhöyük’te Neolitithik Dönem’den bir dokuma örneği bulunmuştur. M.Ö. 1500’lü yıllardan itibaren ise kenevir üreticiliği yapıldığı bilinmektedir.  Phrygialılar ise M.Ö. 1100’lerde kenevir ipliğinden dokumalar yapmışlardır. Ankara-Polatlı’da bulunan Gordion antik kentinde M.Ö. 8. yüzyıla tarihlenen kenevir dokumaları bulunmuştur. 

Batı Anadolu’da en iyi kendirin Alabanda ve Mylasa’dan geldiği;  Ephesos’ta kendir işçilerinin çalıştığı (cannabarioi), Smyrna ve Kyzikos’ta da yaygın biçimde üretilip işlendiği; Alabanda(Aydın-Çine/Araphisar) ve Mylasa’da (Muğla-Milas) av ağları yapımında kullanıldığı bilinmektedir.  

Kaynaklar

Dioscorides, De Materia Medica, A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, ed. William Smith, Perseus Digital Library, 2018. 

Herodotus, The Histories,  A. D. Godley, Ed., Perseus Digital Library, 2018. 

Herodot Tarihi,  Çeviren: Müntekim Ökmen, Azra Erhat,  İstanbul, 1983. 

Ksenophon, Anabasis, Çeviren: Hayrullah Örs, İstanbul, 1962. 

Xenophon. Xenophon in Seven Volumes, 3. Carleton L. Brownson. Harvard University Press, Cambridge, MA; William Heinemann, Ltd., London. 1922. (Perseus Digital Library, 2018). 

Pliny the Elder, The Natural History  John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed., Perseus Digital Library, 2018. 

Strabo, Geography  H.C. Hamilton, Esq., W. Falconer, M.A., Ed., Perseus Digital Library, 2018. 

Strabon ,Antik Anadolu Coğrafyası, Geographika, XII-XIII-XIV, Çeviren: Adnan Pekman, İstanbul, 1993. .

Bellinger L., “Textiles from Gordion”, The Bulletin of The  Needle and Bobbin Club, Vol. 46, 1962, 5-34. 

Burke B., “Textile Production at Gordion and The Phrygian Economy”, In the Archaeology of Midas and The Phrygians: Recent Work at Gordion, edt:  L. Kealhofer, 69-81, Philadelphia, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropoloy, 2005.   

Clarke R.C., Fleming  M.P., “Physical Evidence for the Antiquity of Cannabis sativa L.”,  Journal of the International Hemp Association 5(2), 1988,  80-92. 

Dalby A., Food in the Ancient World, From A to Z, London, 2003.  

Forbes R. J., Studies in Ancient Technology, Vol.4, New York, 1987. 

Gedik G., Avinç O., Yavaş A.,”  Kenevir Lifinin Özellikleri ve Tekstil Endüstrisinde Kullanımıyla Sağladığı Avantajlar”, Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi, Cilt: 4, No: 3, 2010, 39-48. 

Greenewalt C.H., Majewski L.J., Lydian Textiles, in K. De Vries (ed) From Athens to Gordion, University Museum Papers, I. Philadelphia, 1980, 137-143.   

Hodder I., “2012 Kazı Sezonunun Değerlendirilmesi”, Çatal Newsletter, 20, 2013. 

Rudenko S. I., Frozen Tombs of Siberia; the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, Berkeley, University of California Press, 1970.

T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Tarım Teknolojisi, 2012.  

Summary

“Cannabis sativa” also known hemp is from Cannabinaceae family.  It has been used from 7th millenium BCE. in Central Asia, Africa and Anatolia. It has been used for medicinal purposes from 900 BCE. It was cultivated in Mesopotamia and was called “gu-nu-bu” in Assyrian texts . Hemp plant was also depicted in Egptian temples from 3rd millenium BCE. and it was written as “ smsm t”. Hemp plant has been also used for textiles, papers and pillows.  The parts of hemp,  such as roots, rhizomes,  tubers,  bulbs,  leaves,  seeds,  flowers, fruits has been used for some purposes.