Giriş

Üzüm botanikte cins adı Vitis olan ve asma olarak adlandırılan bitkinin meyvesidir (Canbaş, 2007). Meyve üretiminde kullanılan türler içerisinde dünyada en çok üzüm çeşidi içeren tür Vitis vinifera L. ssp. sativa D.C.’dır (Ağaoğlu, 1999). Tarihçesi M.Ö. 6000-5000 yıllarına kadar dayanır. Bu tür içerisinde tespit edilen çeşit sayısı 10.000’nin üzerinde olup anavatanı Anadolu olan çeşitler 1.200'ün üzerindedir. Ancak bunlardan sadece 50-60 kadarı ekonomik öneme sahip olduğundan yetiştirmeye değer görülmektedir (Anonim, 2015a; Aşıklar ve ark., 2016).

Bornova Misketi de bir Vitis vinifera L. çeşididir. Taneleri orta irilikte (1.8-2.2 g), yuvarlak şekilli, tane rengi yeşil-sarı ve 1-2 çekirdekli, kalın kabuklu, sulu, düşük asitli, salkımları ise genellikle konik-silindirik, küçük (150-175 g.) ve sık yapıdadır. Yarı-uzun/kısa budanır. Tane bünyesinde kendine has misket aroması bulunduran bu çeşit, küllemeye karşı çok duyarlıdır. Orta erken mevsimde olgunlaşan Bornova Misketi’nin genellikle ağustos ayı ortalarında hasadına başlanır ve bu dönemde üzümlerin rengi kırmızıya çalar (Aktan,1976; Çelik, 2007).        

Şarap, üzümden elde edilen ürünler içerisinde katma değeri en yüksek üründür. Dünyada üretilen üzümün yaklaşık %71’i şaraba işlenerek değerlendirilir, ülkemizde ise bu oran %2,7 düzeyindedir. Ülkemizde kalite şaraplık üzüm çeşidi olarak yetiştirilen 22’si yerli, 12’si ise yabancı kökenli çeşit bulunmaktadır (Cabaroğlu, 2015). Bu çeşitlerden biri olan Bornova Misketi’nden sek, dömisek ve tatlı şaraplar üretilmektedir. Şarapları koyu altın sarısı renklidir ve kendini hissettiren kuvvetli aroması ile ayrı bir kategoride değerlendirilir. (Tekeli, 1931; Üzümeri, 1945; Cabaroğlu ve ark. 1997; Selli ve ark., 2003).   

Bornova Misketi, karakteristik misket aroması ile eski kaynaklarda hem şıraya hem sofraya uygun bir çeşit olarak tanımlanmış ayrıca bu kaynaklarda Bornova Misketi’nin kurutulduğu da belirtilmiştir (Tekeli, 1931; Üzümeri, 1945).  

Misket üzümü bugün kültürü az olan bir çeşit olmasına karşın, Anadolu coğrafyasında üretimi, tüketimi ve ihracatı çok eski tarihlere dayanmaktadır. Ergül ve ark. (2006), misket ve parmak grubu üzüm çeşitlerinin genetik benzerliklerini AFLP yöntemi ile çalıştıkları araştırmışlarının sonucunda bu iki çeşidin genetik ilişkileri, bağcılık kültüründeki yerleri ve bağcılığın tarihsel gelişiminde Anadolu’nun rolü hakkında da bulgular elde etmişlerdir.  Doğu Roma Dönemi’nin ünlü şaraplarından biri olan Misket, o dönemdeki adıyla Moskhatos şarabı; misk kokulu anlamına gelen adını Bizans Yunancası'ndan alınmıştır. ‘Bizans’ın Damak Tadı’ kitabında Konstantinopolis'e özgü seçilecek hediyelerden birinin misket şarabı olduğundan bahsedilmektedir (Dalby, A. 2001). Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’da konuk olarak bulunmuş olan üç yabancının anı eserlerinden elde edilen bilgilere göre, o yıllarda İstanbulluların içki listeleri sayılırken Misket şarabı, “bu içecek tatlı olduğu ve mis gibi de koktuğu için de pek sevilir” şeklinde yer verilmiştir (Zat, V., 2010). 

Yetiştiricilikte bazı üzüm çeşitlerinin ön plana çıkması, bölge koşullarına adapte olmuş ve yüzlerce yıldır yetiştiriciliği yapılan çeşitlerin giderek kaybolma riskini artırmaktadır. Son yıllarda dikim alanları oldukça azalmış olan Bornova Misketi de Ege Bölgesi’nin tarihsel miraslarından biri olup anavatanı ismini aldığı İzmir’in Bornova ilçesidir. 

Biyolojik çeşitlilik, toplumların ekolojik, ekonomik, kültürel zenginlikleri ve geçmişleriyle bağlantısının bir ifadesidir. Biyolojik çeşitliliğin küresel ölçüde azalması, günümüzde insanlığın karşılaştığı en ciddi çevresel tehditlerden birisi olarak tanımlanmaktadır. İnsanoğlunun doğayı sömürerek çevreyi olumsuz etkilediği bu çağda, tür ve çeşit kayıplarının daha önceki dönemlere kıyasla çok daha hızlı olduğu belirtilmektedir (Çepel, 2003). Bornova Misketi de bu durumdan etkilenen çeşitlerden biridir. Bitkisel üretimde devamlılık ancak yabani türlerin ve yerel genotiplerin korunması ile mümkün olabilir. Bu nedenle bitkisel gen kaynaklarının korunmasına ve sürdürülebilir anlayışla kullanımına ihtiyaç bulunmaktadır (Gönülşen, 1986). Ülkemizde son zamanlarda butik şarap işletmelerinin çoğalması ve bu işletmelerin yöresel çeşitlerden şarap yapımını ön plana çıkarması ile Bornova Misketi’nin yıllık üretim miktarı yaklaşık 910 tona ulaşmıştır (Anlı, 2006; Cabaroğlu, 2015). Bornova Misketi’nin sürdürülebilir kullanımının sağlaması sonucu İzmir’in Menderes, Torbalı ve Seferihisar ilçeleri ile Manisa ilinde de bağ alanları artmaktadır.  

  

Popüler ticari çeşitlere olan ilginin ağırlığından dolayı sadece ticari öneme sahip materyaller, ilgili kuruluşlarca muhafaza altına alınmıştır (Gönülşen, 1986). Yerel çeşitlerin bilinirliğinin arttırılması ve korunması onların ekonomikleştirilmesi ile mümkün olacaktır. Bu nedenle Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü (BAEM) ve Bornova Belediyesi, Ege Bölgesi için tarihsel önemi olan bu yerel genotipin korunması, bilinirliğinin arttırılması ve ekonomikleştirilmesi için birçok faaliyet gerçekleştirilmektedir. Bu faaliyetler sırasıyla;

ϖ Bornova Misketi, Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsüne ait milli koleksiyon bağında muhafaza altına alınması; 

''Türkiye Asma Genetik Kaynaklarının Belirlenmesi, Muhafazası ve Tanımlanması'' projesi kapsamında Manisa BAEM arazisinde oluşturulan​ "Milli Koleksiyon Bağı" içerisinde hali hazırda 1.200 'ün üzerinde üzüm çeşit/tipi mevcut olup, Bornova Misketi de koruma altına alınan çeşitler arasındadır. Proje kapsamında kaybolma riskleri olan yöresel genotipler muhafaza altına alınmaktadır. Muhafaza altına alınan bu çeşitler başta ıslah çalışmaları olmak üzere gıda araştırmaları, hastalıklara dayanıklılık gibi bilimsel çalışmalara zengin bir materyal altyapısı oluşturmaktadır.

 

ϖ Bornova Belediyesi ve Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü’nün birlikte yürüttüğü bir proje ile kendi coğrafyasında yetiştirmek amacıyla Bornova Misketi üzüm bağı oluşturulması;

İzmir’in Bornova ilçesi 8.500 yıllık yerleşik yaşam tecrübesi ve önemli bir tarım geçmişine sahip bir ilçedir. Bornova Misketi bağı Manisa BAEM tarafından hazırlanan toplam 1.500 adet aşılı fidan ile Bornova Belediyesi Çamiçi Mahallesi’nde 5 dönümlük alana tesis edilmiştir.  Dikimden önce bağın toprak analizleri Manisa BAEM Toprak Laboratuvarında yapılmış uygun gübreleme planı hazırlanmıştır. Ayrıca Manisa BAEM uzmanları tarafından teknik destek de sağlanmıştır. Tesis edilen Bornova Misketi bağından 2016 yılında 2 ton civarında ürün elde edilmiştir. Bu proje ile Bornova’daki üretimi yıllarca önce durmuş olan Bornova Misket Üzümü anavatanında yeniden üretime geçirilmiş ve ilçe önemli bir markasını hayata döndürmüştür.

ϖ Bornova Misketi aşılı fidan üretiminin yapılması; 

Bornova’ya ait bir değer olan misket üzümünün kendi coğrafyasında yaygınlaştırılması için Bornova Belediyesi ve Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü’nün birlikte yürüttüğü bir proje gerçekleştirilmiştir. Bu proje ile Manisa BAEM tarafından, Bornova Belediyesi’nin “Bornova Misket Üzümü"’nü yetiştirmek isteyen Bornovalılar’a dağıtılmak üzere Bornova Misketi aşılı fidanları üretilmektedir. Ayrıca Bornova Belediyesi yetkilileri bir sonraki aşamada üreticilerle de işbirliği yaparak misket üzümünün geliştirilmesini ve daha fazla alanda üretimini sağlamak için çalışmalar yürüteceklerini, bu kapsamda yeni projeler üreteceklerini bildirmektedir.

ϖ Bornova Misketi ile ilgili klon seleksiyonu çalışmalarının yapılması; 

Klon seleksiyonunun amacı bir çeşit içinde var olan farklılıklardan yaralanarak çeşidin özellikleri bakımından üstünlük gösteren tiplerini seçmek, tomurcuk mutasyonlarından yararlanılarak yeni çeşitler elde etmek, aynı zamanda çeşit dejenerasyonunu önlemektir (Yıldız ve ark., 2016). 

Manisa BAEM Islah Bölümü tarafından Bornova Misketi’nin verim ve kalitesinin arttırılması amacıyla “Ege Bölgesi’nde Yetiştirilen Bornova Misketi Üzüm Çeşidinde Klon Seleksiyonu Çalışmaları” isimli TAGEM projesi hazırlanmıştır. Bu proje iki aşamadan oluşturulmuş ve 1.aşaması tamamlanarak Bornova Misketi’nin klon baş omca adayları belirlenmiştir. Bu çalışma ile 2010 yılında seleksiyon yapılacak bağlar seçilmiştir.  Manisa-Alaşehir’de 1, İzmir-Menderes’de 2 olmak üzere toplam 3 bağda klon baş omca adayları işaretlenmiştir. Bu klon baş omca adaylarından 2011-2013 yılları arasında salkım/sürgün sayı oranlarına ait değerler alınmış ve 1. aşama sonucunda 31 klon adayı seçilmiştir.  Bu projenin 2. aşamasını gerçekleştirmek amacıyla seçilen klon adaylarının virüs testleri yapılmıştır. Seçilen klon adaylarının temiz olan ve virüsten arındırılan klon adayları ile ilgili çalışmalar aralıksız devam etmektedir.

 

ϖ Bornova Misketi üzüm çeşidinden üzüm suyu üretimi gerçekleştirilmesi;

Bornova Misketi üzüm çeşidinden üzüm suyu üretimi Manisa BAEM Üzüm Ürünleri İşleme Tesisi’nde pilot ölçekli olarak yapılmıştır. Bu üretim ile Bornova Misketi üzüm çeşidinin üzüm suyu üretiminde kullanım olanakları araştırılmıştır. Ayrıca üretimi yapılan Bornova Misketi berrak üzüm suyu örneklerinin pH, suda çözünür kuru madde (SÇKM), titre edilebilir asitlik (TA), toplam fenolik madde (TFM) bulanıklık ve spektrofotometrik renk ölçümleri gibi fiziksel ve biyokimyasal analizler gerçekleştirilmiş, duyusal değerlendirmeleri yapılmış ve sonuçlar ortaya konulmuştur (Aşıklar ve ark., 2017). 

 

             

Çalışma sonuçlarına göre; Bornova Misketi üzüm suyu örneklerinin pH, SÇKM ve TA, değerleri sırasıyla 3,74 - 19,2 - 5,17 bulunmuş,  TFM içeriği ise gallik asit cinsinden 607,6 mgGAE/L olarak belirlenmiştir. Duyusal değerlendirme sonucunda, Bornova Misketi üzüm suyunun genel beğeni puanı 9 olarak tespit edilmiştir (Aşıklar ve ark., 2017). 

Ülkemizde üretilen yaş üzümün yaklaşık %10,6’sı şaraplık-şıralık, %4’ü üzüm suyu olarak işlenmektedir (Anonim, 2015; Çelik ve ark., 2006). Bu çalışma ile Bornova Misketi üzüm çeşidinin üzüm suyu üretimine uygun bulunmuş olup bu yeni aromalı beyaz üzüm suyunun gelişmekte olan üzüm suyu sektörüne katkıda bulunabileceği düşünülmektedir (Aşıklar ve ark., 2017). 

“Yerel Genotiplerin Değerlendirilmesi; Bornova Misketi Örneği”nde görüldüğü üzere yapılan çalışmalarla ile yerel genotiplerin tanıtılması bağlamında Bornova Misketi üzüm çeşidi ile ilgili Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü (BAEM) başta olmak üzere bölgemizde gerçekleştirilen faaliyetler ortaya konmuştur. Bu metinde, biyolojik çeşitliliğinin korunması ve sürdürülebilir kullanımının sağlanması amacıyla yapılacak çalışmalarla yerel çeşitlerin korunması, tanıtılması, yeni ürünlere işlenmesi ve ekonomiye kazandırılmasının mümkün olabileceği gösterilmeye çalışılmıştır.

 

Kaynaklar

Ağaoğlu, Y.S. 1999. Bilimsel ve Uygulamalı Bağcılık (Asma Biyolojisi). Kavaklıdere Eğitim Yayınları, Cilt I, No:1, 205 s. Ankara. 

Aktan, N., 1976. “Bornova Misketi” nde Olgunluğun Şarap Kalitesine Etkisi Üzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, İzmir, No:302.

Anlı, R. E., 2006. Bağlar Güzeli: Üzüm Ve Üzüm Kültürü, Ed: Özpalabıyıklar, S., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 176-177.

Anonim, 2015a. Ateş, F., Karabat. S., Kaliteli Sofralık Üzüm Yetiştirmeye Yönelik Kültürel Uygulamalar.https://arastirma.tarim.gov.tr/manisabagcilik/Belgeler/genelbagcilik/KALITELI%20SOFRALIK%20UZUM%20YETISTIRICILIGI%20FADIME%20ATES.pdf

Anonim, 2015b. Bitkisel Üretim Genel Md. Tarla ve Bahçe Bitkileri Daire Başkanlığı. http://www.okuluzumu.gov.tr/uzum.html

Aşıklar, F.B., Candemir, A. ve Güler, A. 2016. Üzüm Suyunun Bazı Biyokimyasal Özelliklerinin Belirlenmesi. Makale. Bahçe Özel Sayı: VII. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongre Bildirileri-Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi (Babikon 2015 II. Cilt), C: 45, S:670-676, Y:2016, ISSN 1300-8943.

Aşıklar, F.B., Güler, A., Candemir, A. ve Özaltın, K.E. 2017. Some Quality Parameters of Bornova Misketi Grape Juice. Makale. 2nd International Balkan Agriculture Congress. 16-18 May 2017.Tekirdağ. Electronic Book. P: 1002-1007. ISBN : 978-605-4265-49-7 http://agribalkan2017.nku.edu.tr/ and http://ziraat-en.nku.edu.tr/

Cabaroğlu, T., Günata, Z., Canbas, A., 1997. “Bornova Misketi”  Şarabının Aroma Maddeleri Üzerinde Bir Arastırma. Gıda, 22, 2,137-145. 

Cabaroğlu, T., 2015. Üzümün İşlenmesi ve Gıda Sanayinde Değerlendirilmesi Prof. Dr. Turgut Cabaroğlu, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü, ADANA tcabar@cu.edu.tr (Geliş Tarihi: 27.08.2013, Kabul Tarihi: 06.08.2015)

Canbaş, A., 2007. Şarap Teknolojisi Ders Notları, Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, ADANA.

Çelik, H., 2006. Üzüm Çeşit Kataloğu, Sunfidan A.Ş.Mesleki Kitaplar Serisi, Ankara,3, S.97.

Çelik, S., 2007. Bağcılık (Ampeloloji) Cilt-1. Genişletilmiş 2.Baskı. Trakya Üniversitesi, Avcı Ofset 428s. Tekirdağ.

Çepel, N., 2003. Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri. TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları 180. Ankara, 183s

Dalby, A., (Çev.: Özdamar, A.), 2001. Bizans’ın Damak Tadı/Kokular-Şaraplar-Yemekler, Yay., İstanbul, 160 S.

Ergül, A., Kazan, K., Aras, S., Çevik, V., Çelik, H., Söylemezoğlu, G., 2006. AFLP analysis of genetic variation within the two economically important Anatolian grapevine (Vitis vinifera L.) varietal groups. Genome, 49: 467-475.

Gönülşen, N., 1986. Türkiye Bitki Genetik Kaynakları Meyve-Bağ Envanteri EBZAE Yayınları, No: 73. İzmir 

Üzümeri, E., 1945. Üzüm ve Bağ, Osmanbey Matbaası, İstanbul, S.39-40.

Selli, S., Canbas, A., Cabaroglu, T., Erten, H., Günata, Z., 2003. Aroma Components Of cv. Muscat Of Bornova Wines And İnfluence of Skin Contact Treatment,  Food Chemistry, 94, 319–326.

Tekeli, S., 1931. Birinci Ziraaat Kongresi İhtisas Raporları. Ankara

Zat, V., 2010. Adabıyla Rakı ve Çilingir Sofrası (7. Baskı). İstanbul, İletisim Yayınları, S. 102. 
Yıldız, N., Dilli, Y., Ulaş, S., Çelik, Ş.,Teker, T., ve Akgül, D.S. 2016. Ege Bölgesinde Yetiştirilen Bornova Misketi Üzüm Çeşidinde Klon Seleksiyonu Çalışmaları (1. Aşama). Makale. Bahçe Özel Sayı: VII. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongre Bildirileri-Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi (Babikon 2015 II. Cilt), C: 45, S: 730-733, Y:2016, ISSN 1300-8943.