Zeytin: Bütün Ağaçların İlki

Yazar : Oğuzhan Mecit USLU

Dergi : 2022 01 / Sayı: 98

Konu : Felsefe, Tarih, Yaşam

Boşuna ölmez ağaç ünvanını almamıştır. Neredeyse dünyanın tüm yaşamına tanıklık etmiştir kadim ağaç zeytin.

Yazar: Oğuzhan Mecit Uslu

‘Bütün ağaçların ilkidir Zeytin.’

Boşuna ölmez ağaç ünvanını almamıştır. Neredeyse dünyanın tüm yaşamına tanıklık etmiştir kadim ağaç zeytin. İnsanın yaşam kaynağı olmuş; zeytinin meyvesini yemiş, yağını sıkmış, karanlıkları aydınlatmış insanoğlu. Böylesi önem arzeden zeytin kutsal kitaplarda anlatılmış ve barışın simgesi olmuştur. Zeytin, zaytun, olive, zeta, elia, oliva, zai, zertum ,zait, zaitun, eleiwa, oleum, oli, huile, aceite... Her dilde bahsedilir zeytinden.

Doğum yeri Anadolu olan zeytin zamanla Yunanistan, İtalya, Afrika, İspanya, Fransa, Portekiz ve son olarak Amerika'ya yayılmıştır. Zeytin tarımının M.Ö. 6000’li yıllarda Suriye'de başladığı düşünülmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ni de içine alan Yukarı Mezopatamya ve Güney Ön Asya zeytinin ilk yaşam alanıdır. Suriye topraklarında yaşamış Sami uygarlığı zeytini ehlileştirip tarımını yapmış ilk uygarlıktır. Zeytinin dünyaya yayılışı da Anadolu topraklarını içine alan bu üçgenden olmuştur. Zeytin iki yoldan dünyaya yayılmıştır; ilk yol Anadolu'nun batısından Ege Adaları'na (Girit), oradan Yunanistan, İtalya, İspanya, Fransa, Kuzey Afrika'ya…İkinci yol ise Suriye'den Mısır ve oradan tekrar Kuzey Afrika'ya...

Zeytin ve zeytinciliğin tarihçesine kısaca göz atacak olursak;

M.Ö. 6000 Zeytin tarımı Suriye'de Samilerle başladı.
M.Ö. 3000 Tarım bilgisi ve kültürü Akdeniz'de doğudan batıya doğru yayılmaya başladı.
M.Ö. 2500 Girit'te bulunan toprak levhalarda zeytinyağı ve kullanımlarından bahsedilir.
M.Ö. 1780 Hammurabi tarafından insanlığın ilk yasa derlemelerinin çıkrarılışı. Hammurabi kanunlarında zeytin ağacını bir yıl içinde iki ayak boyundan fazla budayana ölüm cezası emreder. (Günümüzde ise 1000'lerce yıllık bir zeytin ağacını yok edenin cezası sadece bir kaç yüz Türk lirası)
M.Ö. 1700 Zeytin ağacı Mısır'a getirildi. Tutankhamun zeytin dallarından yapılma bir taç giydi.
M.Ö. 1500 Zeytinyağı Girit'in en önemli ticari unsuru olur. Mısır'da kozmetik amaçlı kullanılır.
M.Ö. 1000 Zeytinyağı Yunanistan'da mutfakta kullanılmaya başlanılır. (Bu da gösteriyor ki zeytinyağı bu yıllara kadar daha çok aydınlanma ve farklı kullanım alanlarına sahip.)
M.Ö. 776 Zeytin ve zeytinyağı olimpiyatlarda kullanıldı.Yarışmalarda dereceye girenler zeytin dallarıyla taçlandırıldı, zeytinyağıyla ödüllendirildi.
M.Ö. 620 Atinalı devlet adamı ve şair Solon’un zeytin koruma kanununda zeytin ağacı kesen ya da ağaca zarar verenin cezası ölümdür.
M.Ö. 600 İtalya, İspanya, Fransa, Kuzey Afrika zeytin ağacıyla tanıştı.
M.Ö. 100 Yunan ve Roma edebiyatında zeytin ağacından bahsedildi.
M.S. 100 Romalılar zeytin ağacının ilk sınıflandırmasını yaptı.
M.S. 200 Roma barışıyla zeytin ve zeytinyağı Akdeniz'de altın çağını yaşamaya başladı.
M.S. 1300 Zeytinyağı Akdeniz ülkelerinin temel yiyeceği haline geldi.
M.S. 1500-1600 İspanyol kaşifler zeytinyağını Amerika kıtasına taşıdı.
M.S. 1524 Meksika'da ilk zeytin ağacı dikildi.
M.S. 1550 Leonardo da Vinci zeytinyağı presi tasarladı.
M.S. 1700 Fransız misyonerler 600 km'lik Kaliforniya sahillerine zeytin dikerek, 19 yerleşim bölgesini zeytinle tanıştırdılar.
M.S. 1887 Van Gogh 16 tablosunda zeytinlikleri de resmetti.
M.S. 1920 Amerikan mutfağı zeytinyağıyla tanıştı.
M.S. 1927 Bugünkü Kontini sistemin öncüsü santrifüj teknolojisi zeytinyağı imalatında kullanıldı.

Her Dinde Sözü Edilir Zeytinin

İnsanlık tarihinde çok önemli izler bırakmıştır zeytin ağacı. Artun Ünsal ‘ÖLMEZ AĞACIN PEŞİNDE’ adlı kitabında zeytin ağacının dinlerdeki yerinden şöyle bahseder:

"Zeytin, kutsal kitapların ağacıdır. Museviler, Hristiyanlar ve Müslümanlar için aynı simgesel anlamı taşır: Bereket,barış,,akıl,uzun ömür ve olgunluk..."

Tevrat'ın birinci kitabı Tekvin'e bakalım:

"Nuh, suların toprak üzerinden çekilip çekilmediğini öğrenmek için yanındaki güvercini uçurdu... Akşama doğru güvercin ona döndü ve gagasında bir zeytin dalı tutuyordu...'' Nuh Peygambere ''Tufan sona erdi,''müjdesini veren güvercinin gagasında zeytin dalı ile dönüştü.

'Vakitle ağaçlar kendilerine kral meshetmek için gittiler ve zeytin ağacına dediler 'Bize kral ol!' Ve zeytin ağacı onlara dedi: Allah'ın ve insanın bende sena ettikleri yağımı bırakayım da ağaçlar üzerine sallanmağa mı gideyim?'' İlk teklifi alan zeytin ağacı kral olmayı reddetmiş; incir ve asma da hakeza...

İsa, Romalılar tarafından Zeytindağı'nın eteğindeki ''Getshsemani'' bahçesinde tutuklanarak işkenceye götürülmüştü. Getshsemani İbranice'de ''yağhane ''anlamına gelir. Ve İsa zeytinlikler içine gömüldüğü Zeytindağı'ndan gökyüzüne çıkar... İncil böyle yazıyor. Aramice ''zeit'' zeytin İsa'nın dilini simgeliyor kimilerine göre; kimilerine göre de gözyaşlarını.

Zeytin doğal olarak sonuncu tek tanrılı din İslamiyet'in kutsal kitabı Kur-an'da da yer bulmuştur. "Allah su ile size ekinler, zeytin ve hurma ağaçları, üzümler ve çeşitli meyvelar yetiştirir'' diye yazar Nahl Suresi'nde. Tin Suresi'nde ise''Andolsun Tin ve Zeytun'a Sina Dağın'a '' cümlesi vardır. Tin, incir demektir Arapça...

Mü'minun Suresi'nde ''Sina Dağı'nda yiyenlere yağ ve katık olan zeytin ağacını var ettik.'' der. Abese Suresi'nde ise: ''Üzüm ve yoncalar,zeytin ve hurma ağaçları, iri ve sık ağaçlı bahçeler, meyveler ve nice çayırlar bitirdik''... ''Biz yağmuru bol yağdırdık. Sonra toprağı güzelce yardık. Onda daneler yetiştirdik.'' diye bahsi geçer zeytin ağacının.

Ve nihayet Nur suresi: ''Allah yeryüzü ve gökyüzünün nuru olandır. Sanki minber üzerine konmuş çerağdır. Billur bir kandil içinde yıldız gibi parlamaktadır. O çerağın yağı mübarek bir ağaçtan çıkar. O mübarek ağaç, öyle bir zeytin ağacıdır ki ne doğuda ve ne de batıda bulunur. O çerağın yanına ateş dokunmasa bile kendi kendine uyanıp nur saçar. Çünkü o, nurların üstünde bir nurdur. Allah insanları o nur ile doğru yola iletir. Ve insanlara anlamaları için misaller irad eder. O,gizli açık herşeyi bilendir. İşte bu çerağ, Allah'ın yüksek tutulmasına ve içerinde adının anılmasına izin verdiği mescidler ve camilerde yakılır...''

Zeytin üreticilerine ''Zeyyad'' denir. Allah'ın güzel isimlerinden biride ''El Zeyyad''dır. Zeyyad sözlük anlamında: ziyade yapan,arttıran, bereketlendiren demek. Zeyyat: Yağ çıkaran, yağ satan anlamındadır. Abbasiler döneminde Tunus'ta kurulan ve İslamiyet'in ilk ve en ünlü medreseleri sayılan cami ve külliyesininin adı da ''Zeytune''dir.

Görseller:

Daniele Pugliesi, CC BY-SA 4.0 <https://bit.ly/3qGhBzr>, via Wikimedia Commons